Eğer kimin Cehenneme gideceğini Allah biliyorsa, niye emirler ve yasaklar bildirdi? Hayrı ve şerri Allah yaratıyorsa, şer işlerimizden niçin sorumlu oluyoruz?
İnsana, tercih hakkı verilmiştir
CEVAP
Hayır ve şer, Allahü teâlânın yaratması iledir. Sevap ve günah insanın irade-i
cüziyyesine bağlı kılınmıştır ki, buna kesb denir. Kesb
kuldan, yaratmak Allah’tandır. Bir âyet-i kerime meali:
(Zerre kadar iyilik ve kötülük yapan, karşılığını görecektir.) [Zilzal
7,8]
Allahü teâlâ, insanlara zorla günah işletmez. Diyelim ki, önümüzde iki tren
var. Garda şunlar yazılıdır:
(Sağ yoldaki trene binen, sonsuz mutluluk diyarı olan Cennete gider. Soldaki
trene binen sonsuz azap diyarı olan Cehenneme gider. Sağ yoldan gidenin bazı
şeyler yapması ve bazı şeylerden kaçması gerekir. Mesela namaz, oruç gibi dinin
emirlerine uyması ve günahlardan sakınması gerekir. Soldan giden ise, yol boyu
sıkıntı görmez. Onun için hiçbir yasak yoktur. Hiçbir şey yapmaya da mecbur
değildir. Ama yol bitince sonsuz sıkıntılara maruz kalacaktır.)
Yolcu, hür iradesiyle, gideceği yerin biletini alır. İstediği trene biner. Son
istasyona varmadan, fikir değiştirebilir, dönüş yapabilir. Sağ yoldan giden
trenden inip, sol yoldan giden trene binenler çıkabildiği gibi, sol yoldan
giden trenden inip, sağ yoldan giden trene binenler de çıkabilir.
Görüldüğü gibi, insan serbesttir. İstediği trene binip, istediği diyara
gidebilir. Ama onu götüren bir araç var. Tren götürüyor onu. Treni yürüten de
biri var. İnsanları mutluluk diyarına da, azap diyarına da götüren trendir.
İşte bütün işleri, yani hayrı ve şerri Allah yaratır demek, kula o işi işleme
gücünü veren Allah demektir. Örneğimizdeki tren olmasaydı, insan çok uzun olan
bu yolculuğa çıkamazdı. Kendi irade-i cüziyyesi ile azap diyarına giden
kimsenin, (Bu diyara tren seferi düzenlemeseydiniz, biz de buraya gelmezdik)
diyerek, tren işletmesini suçlaması doğru olmaz. Çünkü bu trene hiç kimse zorla
bindirilmediği gibi, üstelik binerken de, yolda da, son ana kadar gerekli
ikazlar yapılmaktadır. Herkes, kendi arzusu ile işlediği hayır veya şerrin
karşılığını görecektir.
(Allah, dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletir) mealindeki
âyetleri gösterip, “Bizim sapıklıkta kalmamız Allah’ın dilemesiyle olduğuna
göre, Allah’ın bizleri, sapık diye suçlamaya hakkı olmaz” ve “Hayrı ve şerri
Allah yarattığına göre, yaptığımız kötü işlerden sorumlu olmayız” diyenler
çıkıyor. Suçlarını Allah’a yüklemeye çalışıyorlar. Kur’an-ı kerimi anlamak öyle
kolay değildir. Öyle olsa idi, Allahü teâlâ, (Resulüm, Kur’anı
insanlara açıkla) diye emretmezdi. Bazı âyetler, bazısını açıklar. Bir
âyet meali şöyledir:
(Allah, iman edenleri dünya ve ahirette sapasağlam tutar, zalimleri ise
saptırır.) [İbrahim 27]
Demek ki, iflah olmayanlar yani kurtuluşa ermeyenler, zalimler, hainler ve
bunun gibi kötü kimselerdir. Allahü teâlâ, iyiliği ve kötülüğü, insanların
irade etmesi, dilemesi ile yaratır. Namaz kılana da, hırsızlık edene de mani
olmaz. Onlara namaz kılma ve hırsızlık etme gücünü veren de Allahü teâlâdır.
Allahü teâlâ, dilerse, bir kimseyi layık olmadığı halde, hidayete
kavuşturabilir. İyi kimseyi ise asla sapıklıkta bırakmaz. Zalim, hain bir
kimseyi ise, adaletinin gereği olarak sapıklığa düşürür. Bir iyilik yapana on
katı, yüz katı, bin katı sevap verebilir. Ama genelde bir günah işleyene bir
ceza verir. Sevap ve günah işlemek, insanların irade-i cüziyyesine bağlı
kılınmıştır. Hâşâ Allahü teâlâ, insanlara zorla günah işletmez. Zorla günah
işletse, yarın “Niye günah işledin?” diye sorar mı hiç?
Allahü teâlâ onlara zulmetmez
Sual: Bazı kimseler, her şeyi bize Allah işletiyor. Bizim bunda
suçumuz yok. Alnımıza ne yazılmışsa onu görüyoruz diyorlar. Bu fikir doğru
mudur?
CEVAP
Muhammed Masum hazretleri buyuruyor ki:
Hayır ve şerrin yaratılmasında, insanın iradesinin ve ihtiyarının da tesiri
vardır. İnsan bir şey yapmak ister, Allahü teâlâ da dilerse, o şeyi yaratır.
İnsanın iradesine, dilemesine (kesb) denir. Demek ki,
insanların yaptığı her hareket, her iş insanın kesbi ve Allahü teâlânın
yaratması iledir. Adam öldürene kıyamette azap yapılması, onu kesb ettiği
içindir. Cebriyye denilen kimseler ise, insanın kesbini,
iradesini inkâr ederek, (İnsan istese de, istemese de her hareketini, her işini
Allah yaratır. İnsanın her işi, ağaç yapraklarının rüzgârdan sallanması
gibidir. Her şeyi Allah zorla yaptırıyor. İnsan hiçbir şey yapamaz) dediler.
Böyle söylemek küfürdür. Elin, ayağın titremesi ile, irade ederek hareket
ettirilmesi, bir olur mu? Kur'an-ı kerimde mealen buyuruldu ki:
(Allahü teâlâ, onların yaptıklarının hepsini soracaktır.) [Hicr 92,
93]
(İsteyen iman etsin, dileyen inkâr etsin. İnkâr edenlere Cehennem ateşini
hazırladık.) [Kehf 29]
(Allahü teâlâ, onlara zulmetmez. Onlar, kendilerine zulmediyorlar.) [Nahl
33]
Allahü teâlâ kerimdir, merhameti sonsuzdur. İnsanlara hep faydalı olan şeyleri,
yapabilecekleri kadar emretmiştir. Zararlı olanları yasak etmiştir.
Bekara suresinin 286. âyetinde mealen, (Allahü teâlâ insanlara kolay
yapacakları şeyleri emretti) buyuruluyor. İnsanda irade bulunmadığını
söyleyenler, kendilerine itaat etmeyenlere, sıkıntı verenlere niçin kızıyorlar?
Oğullarını ve kızlarını niçin terbiye etmeye uğraşıyorlar? Kötü yola düşerlerse
onlara, niçin kızıyorlar? Niçin, bunların iradesi yoktur, mecburdurlar diyerek,
hoş görmüyorlar?
Herkes, yaptığı kötülüğün cezasını görecektir. Kur'an-ı kerimde mealen, (Rabbin
elbette azap yapacaktır. Ondan kurtuluş yoktur) buyuruldu. (Tur 7, 8)
Kaderim böyle imiş demek
Sual: Kimisi, kötü biri ile evleniyor, o kötü de kötülük yapınca, “Ne
yapayım kaderim böyle imiş” diyor. Kimisi gaza basıyor son sürat giderken kaza
yapıyor. “Ben ne yapayım alnımın yazısı böyle imiş” diyor. Kimisi hırsızlık
ediyor, mahkûm oluyor. “Ne yapayım benim kaderim böyle kötü imiş” diyor.
Kimisi, zararlı şeyler yiyip içiyor, hastalanıp felç oluyor. “Ne yapalım
kaderin önüne geçilmez” diyor. Bu örnekleri çoğaltmak mümkün… Bu insanların
suçu kadere yüklemeleri doğru mudur?
CEVAP
Elbette yanlıştır. Evet, kaderinde bunlar vardı; ama bunlara kendisi sebep
olmuştur. Çünkü kader, Allahü teâlânın, olacak şeyleri ezelde bilmesidir. Kaza,
kaderde bulunan şeyleri, zamanı gelince yaratmasıdır. Buna üç örnek verelim:
1- Bir film defalarca gösterilse, bunu önceden seyretmiş biri,
ikinci, üçüncü defa seyrederken, (Baş roldeki oyuncu, attan düşüp
ölecek) dese, o dediği için mi filmdeki oyuncu ölüyor, yoksa, söyleyen
daha önce seyrettiği için mi biliyor? Allahü teâlâ da ezeli ilmi ile kimin
nerede nasıl öleceğini ve Cennete mi Cehenneme mi gideceğini elbette bilir.
2- Takvimlere, bir yıl içinde güneşin ne zaman doğup, ne zaman
batacağı, hesaplanarak yazılıyor. Güneş, takvimde bildirilen saatlerde doğup
batar. Güneş, takvime öyle yazıldı diye bilinen saatlerde doğup batmaz. Takvime
yazılması, güneşin doğmasını ve batmasını etkilemez. Allahü teâlâ da insanların
başlarına ne geleceğini bildiği için, bunları levh-i mahfuza yazmıştır.
3- Bir öğretmen, daha önceki birçok tecrübesine dayanarak, çok
tembel bir öğrencisi için, (Bu öğrenci bu sınavı kazanamaz) diye
bir deftere yazsa, yazılan yazı, o öğrencinin sınavını etkilemez. Öğrenci
imtihanı kazanamayınca, (Sen deftere yazdığın için ben imtihanı kazanamadım)
diye suçu öğretmene yüklemesi yanlış olur.
Allahü teâlâ yanlış iş yapmaz. Herkes yaptığından sorumludur.
Ebüssüud efendi buyuruyor ki:
Yapılacak her işi, Allahü teâlâ, ezelde biliyordu. Fakat, insanın iyiliği,
kötülüğü, Cennetlik, Cehennemlik olacağı, son nefeste belli olur. Peygamber
efendimiz buyurdu ki:
(Bir kimse, bütün ömrü boyunca Cehenneme götürecek günahlar işler. Fakat
ömrünün son günlerinde, Cennete götürecek iyilikler yaparak, Cennete gider.) [Buhari]
Belli bir kâfirin ebedi kâfir kalıp kalmayacağını Allahü teâlâ bilir. Bunun
muhakkak kâfir kalacağını, kimse söyleyemez. İlim, maluma tâbidir. Allahü
teâlâ, olacak şeyleri, olacağı için biliyor. Kur'an-ı kerimde haber verilen
şeyler de, olacakları için bildiriliyor. Bir ressamın, at resmi yapması, at o
şekilde olduğu içindir. Yoksa, atın o şekilde olması, ressam öyle yaptığı için
değildir. Allahü teâlânın, bazı kimselerin imana gelmeyeceklerini bilmesi ve
Kur'an-ı kerimde haber vermesi, onlar, kendi arzuları ile küfür üzere kalmayı
niyet edip, iman etmek istemedikleri içindir. Yoksa bunların kâfir olması,
Allahü teâlânın bunları kâfir bildiği ve haber verdiği için değildir.
İbadete lüzum var
Sual: Yaptığım ve yapacağım işler önceden takdir edilip yazıldığına
göre, iş yapmanın ne önemi var?
CEVAP
Eshab-ı kiramdan bir zat da aynı suali sormuştu. Peygamber efendimiz buyurdu
ki:
(Herkes, kendi işine hazırlanır.) [Müslim, Tirmizi]
Aynı suali soran Hazret-i Ömer’e de buyurdu ki:
(Herkes önceden takdir edilmiş olan işlere hazırlanır. Saadet ehlinden olan,
saadet için çalışır; şekavet ehlinden olan da şekavet için çalışır.) [Tirmizi]
Aynı suali soran, başka birine de, Şems suresini okudu. İlgili kısmın meali
şöyle:
(Cenab-ı Hak, hayrı ve şerri [veya taat ve günahı] ve bu
ikisinin hallerini öğretip bunlardan birini yapabilmesi için, insana
ihtiyar [tercih hakkı, irade-i cüziyye] verdi. Nefsini tezkiye
eden [kötülüklerden temizleyip faziletlerle dolduran] kurtuldu.
Nefsini günahta, cehalette, dalalette bırakan, ziyan etti.) [Şems 8-10
Beydavi]
İnsan, irade-i cüziyyesini kullanmakta serbesttir, mecbur değildir. Yani
irade-i cüziyye, iyiliğe kullanılırsa Allahü teâlâ iyilik yaratır, kötülüğe
kullanılırsa, kötülük yaratır. Kul irade-i cüziyyesini kullanıyor, Allahü teâlâ
da yaratıyor. (İrade-i cüziyye risalesi M.Akkermani)
Zalimler iflah olmaz
Sual: İbrahim suresinin, (Allah, dilediğini saptırır,
dilediğini de doğru yola iletir) mealindeki 4. âyeti ile aynı anlamda
âyetler vardır. Bizim sapıklıkta kalmamız Allah’ın dilemesiyle olduğuna göre,
Allah’ın bizleri, sapık, kâfir diye suçlaması uygun olur mu? Bir de hayrı ve
şerri Allah yarattığına göre, yaptığımız kötü işlerden niçin mesul oluyoruz?
CEVAP
Kur’an-ı kerimi anlamak öyle kolay değildir. Öyle olsa idi, Allahü teâlâ, (Resulüm,
Kur’an-ı kerimi insanlara açıkla) diye emretmezdi. Bazı âyetler,
bazısını açıklar. Mesela buyuruluyor ki:
(Allah, dilediğini saptırır, hakka yöneleni de doğru yola eriştirir.)[Rad
27]
(Elbette zalimler iflah olmaz.) [Kasas 37]
Demek ki, iflah olmayanlar yani kurtuluşa ermeyenler, zalimler, hainler ve
bunun gibi kötü kimselerdir. Allahü teâlâ, iyiliği ve kötülüğü, insanların
irade etmesi, dilemesi ile yaratır. Namaz kılana da, hırsızlık edene de mani
olmaz. Onlara namaz kılma ve hırsızlık etme gücünü veren de Allahü teâlâdır.
Allahü teâlâ, dilerse, bir kimseyi layık olmadığı halde, hidayete
kavuşturabilir. İyi kimseyi ise asla sapıklıkta bırakmaz. Zalim, hain bir
kimseyi ise, adaletinin gereği olarak sapıklığa düşürür. Bir iyilik yapana on
katı, yüz katı, bin katı sevap verebilir. Ama genelde bir günah işleyene bir
ceza verir. Sevap ve günah işlemek, insanların irade-i cüziyyesine bağlı kılınmıştır
ki, buna kesb denir. Kesb kuldan, yaratmak Allah’tandır. Allahü teâlâ,
insanlara zorla günah işletmez. Hâşâ zorla günah işletse, yarın “Niye günah
işledin?” diye sorar mı hiç? Kur’an-ı kerimde de mealen buyuruluyor ki:
(İnsan, önceden ne hazırladığını görecektir.) [Tekvir 14]
(Kıyamet günü adalet terazileri kurarız. Hiç kimse haksızlığa uğratılmaz.
Hardal tanesi kadar iyilik eden, karşılığına kavuşur.)[Enbiya 47]
Allahü teala dilerse
Sual: Bir arkadaş, (Allahü teala, kullarını cehennemde yakmak
istemez, kullar layık olduğu için cehenneme atıyor) dedi. Diğer bir
arkadaş da, (Allahü teâlânın istemediği olmaz, Onu hâşâ mecbur eden mi
var? İstemezse hiç birini yakmaz. Demek ki istiyor) dedi. Hangisi
doğru?
CEVAP
Bu, kaza kader konusudur. Birkaç kelimeyle izah edilmez. Bir kul, bir şey
yapmak isteyince, Allahü teâlâ da dilerse o işi yaratır. Kul dilemezse, Allahü
teâlâ da dilemez ve o şeyi yaratmaz. Cehenneme gidenler, kendileri istedikleri
için gidiyorlar. Hâşâ Allah onlara zulmetmiyor. Bir ayet-i kerime meali:
(Allahü teâlâ onlara zulmetmedi. Onlar [küfre girerek] kendilerine
zulmettiler.) [Nahl 33]
İnsanlarda ihtiyar, yani seçmek kuvveti bulunmasaydı, Allahü teâlâ bu âyet-i
kerimede, (Onlar, kendilerine zulmettiler) demezdi.(Mektubat-ı
Rabbani)
Hâşâ zulmetmez kuluna Hudası,
Herkesin çektiği kendi cezası...
Ecel ve takdir
Sual: Herkesin ecelini Allah takdir ettiğine göre, başkasını öldüren
veya intihar eden kimse niye suçlu oluyor?
CEVAP
Allahü teâlâ elbette kimin ne zaman ve nasıl öleceğini, intihar edip
etmeyeceğini, kimin kimi öldüreceğini bilir. Bilmeyen de zaten ilah olamaz.
Allahü teâlâ, kimin Cennete, kimin Cehenneme gideceğini de biliyor. Allah’ın
bilmesi demek, o işi zorla yaptırması demek değildir. Mesela, takvimlere, bir
yıl içinde güneşin ne zaman doğup, ne zaman batacağı, hesaplanarak yazılır.
Güneş, takvimde bildirilen saatlerde doğup batar. Güneş, takvime öyle yazıldı
diye bilinen saatlerde doğup batmaz. Aksine, güneş o saatte doğacağı için,
takvime yazılır. Bir kimsenin ne yapacağını, ne zaman ve nasıl öleceğini,
cennetlik mi, cehennemlik mi olduğunu Allahü teâlâ elbette bilir. Bu, kaderine
yazılır. İnsan kaderine yazıldığı için o işi işlemiyor. Ne iş işleyeceği
bilindiği için, kaderine o iş yazılıyor. Falanca intihar edecek, falanca falancayı
öldürecek, falanca şu günahı işleyecek diye bilindiği için yazılıyor. Onun
için, günah işleyen, günahından sorumlu oluyor. Adam öldüren, katilliğinden
sorumlu oluyor. İntihar eden, intiharından sorumlu oluyor.
Kader nedir?
Sual: Alnımıza yazılan kader, bizim iyi veya kötü iş yapmamızı
engeller mi?
CEVAP
Hayır engellemez. Kader, bizim kendi isteğimizle işleyeceğimiz işlerin veya
başımıza gelecek olayların Allahü teâlâ tarafından bilinmesi demektir. Allahü
teâlâ, (Şu kul, kendi isteğiyle şu işleri yapacaktır veya falanca yerde şu
olaylar başına gelecek yahut şu sebeple ölecektir) diye kaderine yazıyor. Yani
iyi veya kötü işi kendi irademizle yapıyoruz, yahut amelimizle o işe maruz
kalıyoruz. Herhangi bir sebeplerle trafik kazasında öleceksek, maganda
kurşununa maruz kalacaksak, depremde hayatımızı kaybedeceksek, bunlar da
önceden kaderimize yazılmıştır. Kaderimizde olduğu için ölmüyoruz, öleceğimiz
bilindiği için kaderimize yazılıyor. Yine bunun gibi, kötü bir kimse, kaderinde
yazılı olduğu için o kötü işleri yapmıyor. Aksine, o kötü işleri yapacağı
bilindiği için, kaderine yazılıyor. Bu inceliği iyi anlamalıdır. Bunu bilmeyen
ve kötü işler çeviren kimseler, (Ne yapalım, alın yazımız böyleymiş) diyerek
kendilerini temize çıkarmak için kaderi suçlamaya çalışıyorlar. Kaderin suçu
olmaz. Kader, olacak her şeyin Allahü teâlâ tarafından bilinmesi ve takdir
edilmesidir. Zamanı gelince bu şeylerin meydana çıkmasına da kaza deniyor.
Hayır veya şer de, elbette Allahü teâlâ tarafından yaratılıyor. Kötü şeyleri o yaratmaz
demek yanlıştır. Tek yaratıcı Allah’tır, başka yaratıcı yoktur.
İnsana, tercih hakkı verilmiştir
Sual: İnsan yaptığı işlerde mecbur mudur; eğer mecbur ise yaptıklarından niçin
hesaba çekilecektir?
Cevap: İnsanlar, mahluk, yaratılmış olduğu gibi, bütün işleri,
hareketleri de, Allahü teâlânın mahlukudur. Çünkü Ondan başka, kimse bir şey
yapamaz, yaratamaz. Kendi yaratılmış olan, başkasını nasıl yaratabilir?
Yaratılmak damgası, kudretin az olduğuna alamettir ve ilmin noksan olduğuna
işarettir. Bilgisi, kuvveti az olan, yaratamaz. İnsanın işinde, kendine düşen
pay, kendi kesbidir. Yani o iş, kendi kudreti ve iradesi ile olmuştur. O işi,
yaratan, yapan, Allahü teâlâdır, kesb eden, kuldur. Görülüyor ki, insanların
isteyerek yaptıkları şeyler, insanın kesbi ile Allahü teâlânın yaratmasından
meydana gelmektedir. İnsanın yaptığı işte, kendi kesbi, ihtiyarı yani beğenmesi
olmasa, o iş, titreme şeklini alır. Midenin, kalbin hareketi gibi olur.
Halbuki, ihtiyari, istekli hareketlerin, bunlar gibi olmadığı meydandadır. Her
ikisini de, Allahü teâlâ yarattığı hâlde, ihtiyari, istekli hareketle, titreme
hareketi arasında görülen bu fark, kesbden ileri gelmektedir. Allahü teâlâ,
kullarına merhamet ederek, onların işlerinin yaratılmasını, onların arzularına
tabi kılmıştır. Kul isteyince, kulun işini yaratmaktadır. Bunun için de, kul
mesul olur. İşin sevabı ve cezası, kula olur. Allahü teâlânın kullarına verdiği
istek ve tercih, işi yapıp yapmamakta eşittir. Her işi yapmanın ve yapmamanın
iyi veya kötü olduğunu, Peygamberleri ile kullarına açıkça bildirmiştir. Kul,
her işinde, yapıp yapmamakta serbest olup, ikisinden birini elbette seçecek,
tercih edecek, iş, iyi veya kötü olacak, günah veya sevap kazanacaktır. Allahü
teâlâ kullarına, emirlerini ve yasaklarını yerine getirecek kadar kudret yani
enerji ve beğenmek, seçmek hakkı vermiştir. Daha çok vermesine, lüzum yoktur ve
zaten lüzumu kadar vermiştir. Buna inanmayan, kolay şeyleri anlayamayan
kimsedir. Kalbi hasta olduğundan, İslâmiyetin hükümlerine uymamaya bahane
aramaktadır.
İnsan, iş yapmakta serbesttir
Sual: İnsan, dünyada yaptığı bütün işleri, kendi isteği ile mi yapıyor yoksa
kendisine zorla mı yaptırılıyor? İnsanda irade, seçme hakkı olduğu için
her şeyi isteyebilir ve yapabilir mi?
Cevap: Allahü teâlâ, insanlara irade denilen kuvveti vermeyi ve
insanların, istediklerini yapmakta, istemediklerini yapmamakta serbest
olmalarını ezelde irade etmiş, dilemiştir. Hiçbir şeyi zorla yaptırmamaktadır.
İnsanların irade sahibi olmaları, Allahü teâlâ böyle istediği içindir. İnsanın,
dilediğini yapabilmesi, insanın irade sahibi olduğunu gösterdiği gibi, Allahü
teâlânın da ezelde bu iradeyi irade etmiş olduğunu göstermektedir. Allahü
teâlâ, insanda irade olmasını ezelde irade etmeseydi, insanda irade
yaratmasaydı, insan bir işi yapmakta serbest olamaz, mecbur olurdu. Böyle
olmakla beraber, insan bir şey yapmayı irade edince, Allahü teâlâ da irade
ediyor ve yaratıyor. İnsanların irade ettiklerini yaratan, Allahü teâlâdır.
İnsan, hiçbir dileğini yaratamaz, yapamaz. Her şeyi yapan, yaratan, Allahü
teâlâdır. Ondan başka yaratıcı yoktur. Ondan başkasına yaratıcı, yarattı demek,
hem yanlıştır, hem de, Allahü teâlâya başkasını ortak yapmak olur ki, en çok
yasak ettiği ve sonsuz azap yapacağını bildirdiği bir şeydir.
İnsanda tercih hürriyeti vardır
Sual: İnsanlar, dünyada, yaptıkları veya söylediklerini, yapmak ve söylemek
mecburiyetinde midirler?
Cevap: İnsan bir şey yapacağı zaman, önce bunu seçer, irade edip
ister, sonra yapar. Bundan dolayı, kullar, iş yapmakta mecbur değildir. İster
yapar, istemezse yapmaz.
İnsanın bir işi yapmak istemesi için, önce bu işi görerek,
işiterek, düşünerek hatırlaması, kalbine gelmesi lazımdır. İnsan, kalbine gelen
bir şeyi ister veya istemez. Birisi bir şeyi faydalı bulur, yapmak ister,
diğeri de lüzumsuz görür, yapmak istemez. İşlerinde hür olduğunu söyleyen
insanların iş yapmayı önceden kalplerine getiren, faydalı, lüzumlu olup
olmadığını bildiren kimdir? Birindeki düşünce, diğerinde niçin hasıl olmaz veya
niçin lüzumlu görülmez? İşte bu çeşitli sebepler, insanın elinde değildir.
Bunun için, Ehl-i sünnet âlimlerinden bazıları;
“İnsanlar iradeli işlerinde hür iseler de, irade ve ihtiyarlarında hür değil,
mecburdur” demişlerdir.
Dehr sûresindeki âyet-i kerimeye, Ebül-Hasen-i Eş'arî
hazretleri;
(Siz, ancak Allahü teâlânın dilediğini istersiniz!) manasını
vermiştir. En'âm sûresinin 125. âyetinde mealen;
(Allahü teâlâ kime hidayet etmek isterse, onun göğsünü
İslâmiyet için genişletir. Dalalette bırakmak istediğinin göğsünü de, o derece
dar ve sıkı bulundurur ki, oraya hakikatin girebilmesi, sahibinin göğe çıkması
gibi mümkün değildir) Hûd sûresinin 34. âyetinde mealen;
(Ben size nasihat etmek istesem bile, Cenâb-ı Hak
dalalette kalmanızı dilemiş ise, size faydası olmaz) buyurulmuştur.
Kaza ve kadere inanmayan mutezile ve bunların izinde
gidenler, bu âyet-i kerimeler karşısında şaşırıp kalmaktadırlar.
İnsan iradesinin, cebre doğru sürüklendiğini gösteren böyle
vesikalar yanında, insanı işlerinde sorumlu tutacak bir hürriyete malik olduğu
da meydandadır. Mahkemeler, hatta her insanın vicdanı, bir can yakanın, bir
zalimin affedilmesini istemez. Cebriyye mezhebindekiler bile, kendisine haksız
olarak saldırana kızmakta, hatta ona karşılık yapmakta kendilerini haklı
bulurlar. Şairin biri diyor ki:
“Kaza ve kaderin işkencelerine bile razı olduğunu söyleyen cebriyye
fırkasındaki birinin ensesine bir tokat vur! Ne yapıyorsun diyecek olursa, kaza
ve kader böyle imiş de! Bakalım sana hak verir mi?”
İman ve inkâr, insanın tercihine bağlıdır
Sual: İman etmek veya reddetmek, insanın kendi tercihine mi bağlıdır?
Cevap: Allahü teâlâ, insanları mümin, Müslüman yapmaya mecbur
değildir. Onun merhameti sonsuz olduğu gibi, azabı da, adaleti de sonsuzdur.
Dilediği kuluna sebepsiz olarak ve o istemeden, iman ihsan eder, verir. Akl-ı
selimine uyarak, ahlakı ve işleri iyi olanlara da, doğru, makbul olan imanı
vermektedir.
Bir insanın imanlı olarak ölüp ölmeyeceği son nefeste belli
olur. Bütün ömrü iman ile geçip, son günlerinde imanı giden, imansız ölen
kimse, kıyamette imansızlar arasında olur.
Allahü teâlâ, sonsuz merhametinden dolayı, Peygamberler
göndererek, var ve bir olduğunu ve inanılması lazım olan şeyleri, kullarına
bildirdi. İman, Peygamberin bildirdiklerini tasdik etmek demektir. Peygamberi
tasdik etmeyen, inkâr eden, kâfir olur. Kâfirler ise, Cehennemde sonsuz olarak
azap göreceklerdir.
Peygamberi işitmeyen kimse, Allahü teâlânın var olduğunu
düşünüp, yalnız buna iman eder ve Peygamberi işitmeden ölürse, bu da Cennete
girecektir. Bunu düşünmeyip, iman etmezse, Cennete girmeyecek. Peygamberi inkâr
etmediği için, Cehenneme de girmeyecektir. Kıyamet günü, hesaptan sonra, tekrar
yok edilecektir. Cehennemde sonsuz yanmak, Peygamberi işitip de, inkâr etmenin
cezasıdır. Âlimler arasında; “Allahü teâlânın varlığını düşünmeyip iman etmeyen
Cehenneme girecektir” diyenler varsa da, bu söz Peygamberi işittikten sonra
düşünmeyen demektir.
Aklı olan kimse, Peygamberi inkâr etmez, hemen iman eder.
Aklına uymayıp, nefsine, şehvetlerine uyar, başkasına aldanır ise, inkâr eder.
Muhammed aleyhisselamın amcası olan Ebû Tâlib, Onu, kendi öz çocuklarından daha
çok sevdiğini, her vesile ile izhar etmiş ve Onu öven kasideler yazmıştır.
Muhammed aleyhisselâmın, onun ölüm döşeği yanına gelip, iman etmesi için, çok
yalvardığı hâlde, ananesinden ayrılmamak için, iman etmekten mahrum kaldığı,
tarihlerde uzun yazılıdır. Modaya uymak hastalığı, nefislerimizin tuzaklarından
biridir. Çok kimse, kendi nefislerinin bu tuzaklarına düşerek, büyük
kazançlardan mahrum kalmışlardır. Bunun içindir ki, bir hadîs-i kudside, Allahü
teâlâ;
(Nefislerinizi, kendinize düşman biliniz! Çünkü, nefisleriniz, bana
düşmandırlar!) buyurdu.
“Ne hepsiniz, ne de hiçsiniz”
Sual: İnsanın yaptığı işlerde tercih, seçme hakkı yok mudur?
Cevap: Bu konuda Seyyid Abdülhakim efendi, bir üniversiteliye verdiği
cevapta buyuruyor ki:
“Etrafın, arzu ve emellerine uyduğu zaman, her şeyi, aklınla, ilminle, gücünle
yaratarak yaptığına, bütün başarıları icat ettiğine inanıyorsun. Hakkın sana
verdiği vazifeyi unutuyor, o yüksek memurluktan istifa ediyor ve emanete sahip
çıkmaya kalkıyorsun. Kendini malik, hâkim tanımak ve tanıttırmak istiyorsun.
Öte taraftan, etrafın, arzularına uymaz, dış kuvvetler seni mağlup etmeye
başlarsa, o zaman da, kendinde ümitsizlikten başka bir şey görmüyorsun. Hiçbir
seçme hakkına sahip olmadığını iddia ediyorsun. Kaderi bir İlm-i
mütekaddim değil, bir cebr-i mütehakkim manasında
anlıyorsun.
Sofrana, sevdiğin yemekler gelmediği zaman eline
geçirebileceğin kuru ekmeği yemekle, yemeyip açlıktan ölmek arasında serbest
bulunduğun ve kuru lokmalar, ağzına zorla tıkılmadığı hâlde, onları yersin. Hem
yersin, hem de bir şey yapmadığına hükmedersin. Düşünmezsin ki, elin ve ağzın,
yine arzunla oynamış ve bu bir sıtma, bir titreme olmamıştır. İradene malik
olduğun hâlde, seni aciz bırakan dış kuvvetler karşısında kendini mecbur,
hasılı bir hiç bilirsin.
İşin yolunda olunca (Hep), işlerin ters olduğu zamanında
ise, kaderin baskısı altında oyuncak bir (Hiç) diye iddia ettiğin o sen,
bunlardan hangisisin? Hep misin, hiç misin?
Siz, ne hepsiniz, ne de hiçsiniz, ikisi arası bir şeysiniz.
Evet siz, icat etmekten, her şeye hâkim olmaktan, şüphesiz uzaksınız. Fakat,
inkâr olunamayan bir seçme, tercih hakkınız vardır. Siz, eşi ortağı bulunmayan
bir hâkim ve mutlak, başlı başına bir malik olan, Hak teâlânın emri altında,
ayrı ayrı ve müşterek vazifeler alan, birer memursunuz! Onun koyduğu hüküm ve
nizam ile, Onun tayin ettiği mevkileriniz ve yaratıp emanet olarak verdiği
salahiyet ve vasıtalarınız nispetinde vazife yaparsınız. Amir, hâkim, malik
Odur. Kazandığınız başarılar, Onun için olmadıkça, hep yalan, hep boştur. O
hâlde kalplerinizde, niçin yalana yer veriyorsunuz? Niçin, Hak teâlâyı mabud
tanımıyorsunuz da, binlerce, hayal olan, mabudlar arkasında koşuyor, hepiniz
sıkıntılar içinde boğuluyorsunuz? Niçin o emeli Haktan başkasında arıyorsunuz?”
Sual: İnsandaki iradeyi de yaratanın Allahü teâlâ
olduğunu gören insan, nasıl bir tercih sahibi olabilir ki?
Cevap: İrade ile yapılan işleri yapmak arzusunu, Allahü teâlânın
yaratması, cebir, zorlama olmaz. O arzuyu Allahü teâlâ yaratır ise de, insan
kesb yani tercih etmektedir. Allahü teâlânın iradesi, bir şeyi yalnız yaratmaya
veya yalnız yaratmamaya mahsus olmayıp, her ikisine de şamil olduğu gibi,
insanın iradesi de böyledir. İşi yapmayı da, yapmamayı da irade edebilir. Yani,
yapmayı istediğimiz anda, yapmamayı da isteyebiliriz. Bir işi yaparken, hiç
kimse, bu işi yapmamak elimde değildi diyemez. Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî
hazretlerinin buyurduğu gibi:
“Kaza ve kader, bir cebr-i mütehakkim değildir. Bir ilm-i mütekaddimdir.” Yani
kader; Allahü teâlânın zorla yaptırması değil, sonsuz öncelerdeki ilmidir,
bilmesidir.
İnsan, yaptıklarında mecbur değildir
Sual: “İnsan günah işlemeye mecbur ve işledikleri kötülüklerden de mazurdur.
İbadetlere sevap, günahlara azap olmaz” diyen bir kimseye nasıl bir cevap
vermelidir?
Cevap: Böyle bir kimse, sözlerinden anlaşıldığı gibi inanıyorsa,
zındıktır. Eğer ibadetlere sevap, günahlara azap vardır amma, insan bunları
yapmaya mecburdur. Herkes kaza ve kader elinde esirdir diye, günahlarına
üzülüyorsa, bu bozuk itikadını düzeltmesi, kendisine bildirilir.
Yapılacak günahları, Allahü teâlâ, ezelde biliyordu. Fakat,
insanın iyiliği, kötülüğü, Cennetlik, Cehennemlik olacağı, son nefeste belli
olur. Peygamber Efendimiz buyurdu ki:
(Bir kimse, bütün ömrünce Cehennem ateşine götürecek günahlar yapar. Bu
kimse, ömrünün son günlerinde, Cennete götürecek iyilikler yaparak, Cennete
gider.)
Günah işleyen kimse, bu hâl üzere yaşayıp ömrünün bu hâlde
biteceğini Allahü teâlânın bildiğini nereden anladı ki kendini, son nefese
kadar, günah işlemeye mecbur sanıp, iyi olmaktan ümitsiz bulunuyor. Birçok
inatçı kâfirlerin, son günlerinde, imana geldiği çok görülmüştür. Kendinin de,
böyle düzeleceğine niçin ihtimal vermiyor, niçin iyiliğe dönmüyor? Ölünceye
kadar günah işleyeceği, kendisine bildirildi mi? Belli bir kâfirin ebedi kâfir
kalıp kalmayacağını Allahü teâlâ bilir. Kur’ân-ı kerimde haber verilen
kâfirlerin, küfre mecbur olmaları ve bunların imana çağrılmaları, ellerinden
gelmeyen bir işi istemek demek olacağı da, yanlış sözdür. Allahü teâlâ, olacak
şeyleri, olacağı için biliyor. Kur’ân-ı kerimde haber verilen şeyler de,
olacakları için bildiriliyor.
Bir ressamın, at resmi yapması, at o şekilde olduğu içindir.
Yoksa, atın o şekilde olması, ressam öyle yaptığı için değildir. Allahü
teâlânın, bazı kimselerin imana gelmeyeceklerini bilmesi ve Kur’ân-ı kerimde
haber vermesi, onlar, kendi arzuları ile küfür üzere kalmayı niyet edip, iman
etmek istemedikleri içindir. Yoksa, bunların kâfir olması, Allahü teâlânın
bunları kâfir bildiği ve haber verdiği için değildir. İmana çağırılmaları da,
olmayacak şeyi istemek değildir. Kur’ân-ı kerime topluca iman etmek yetişir.
Her yerine ayrı ayrı iman etmek istenmiyor ki, Kur’ân-ı kerimde yazılı
kâfirlerin, kendi imansızlıklarına da, iman etmeleri lazım gelsin.